Nils-Aslak Valkeapää – vuollegaš sámi máilmmidáiddár

Áillohaš lei riegádan 1943s. Su bearaš orui ovtta gaskka Ádjagorssas, moatte tiimmo vázzinmátki Beattehis mii lea Gárasavvona ja Gilbbesjávrri gaskka. Sii fárrejedje maŋŋil Beattehii ja Áillohaš válddii vistti alcces go su vánhemat fárriiga Ivgubahtii Davvi-Tromssas. Su eatni bearraša geasseeatnamat ledje Ulisullos Tromssas, ja su áhčči lei badjesápmelaš Gárasavvonguovllus. Áillohaš dovddai čatnasa guktuid guovlluide, ja Ivgubahta šattai ge su ođđa ruoktun go fárrii dohko bistevaččat 1996s. Dat ahte Áillohaš válljii šaddat Norgga stáhtaboargárin ja ásaiduvai Ivgubahtii, váldui hui bures vuostá guovlluolbmuid gaskkas. Maiddá birastahtti mearrasámi kultuvrii lei dat dehálaš dahku.

Áillohaš váccii oahpaheaddjiskuvlla Giemajávrris. Son válljii oahpaheaddjioahpu ii fal dan dihtii go lei smiehttan bargat oahpaheaddjin goassige, muhto danin go dan bokte fidnii oahpu ee. girjjálašvuođas ja musihkas. Áillohaš ođasmahtii vuosttažettiin sámi musihka, ja son ealásmahtii juoiganberoštumi go luohti lei jo jávkagoahtimin. Loahpgeahčen 1960-logus ja muhtun jagiid ovddosguvlui son vuos náittii oktii árbevirolaš luođi ođđaáigge čuojanasaiguin ja guoimmuhanmusihkain, muhto maŋŋil son ođasmahtii juoigama jazza-lágan vugiiguin, ovttasbarggus muhtun Suoma buoremus jazza-čuojaheaddjiiguin. Dán vieru čuvvot ain máŋga sámi musihkkára. Áiggi mielde son maiddái ráhkadii ođđa juoiganvuogi, mii čielgasit sulastahttá klasihkalaš musihkkamálle. Áillohaš lei maiddái guovddážis sámi dáiddáriid organiseremin 1970-logus. Seammá áigodagas son lei maid dál heaittihuvvon searvvi Álgoálbmogiid máilbmeráđi kulturdoaimmaid koordinator, ja son áŋgirušai lágidit vuosttas álgo-álbmot dáidda- ja kulturfestivála, Davvi Šuva 1979s. Dat lágiduvvui suoma- ja ruoŧabeale Gárasavvonis guktuid bealde Geaggánjoga.

Logijagiáigodat 1980-logu gaskkamuttus gitta biilalihkuhisvuođa rádjai 1996s, mii rievdadii su eallima, lei máŋggasuorggedáiddárii hui hoahppuáigi. Dalle son bijai hui olu áiggi ja searaid ásahan dihtii buoret almmuhanvejolašvuođaid sámi girjjálašvuhtii ja musihkkii. Ovttas mottiin ustibiin son vuođđudii DAT lágádusa, mas ieš lei dáiddalaš badjeliigeahčči. Son oaččui Davviriikkaid Ráđi girjjálašvuođa bálkkašumi Beaivi, áhčážan-girjji ovddas 1991s. Su ođasmahtti musihkka oaččui riikkaidgaskasaš fuomášumi, ee. go nugohčoduvvon loddesinfonia, Goase dušše, oaččui fágajury erenoamáš bálkkašumi riikkaidgaskasaš radiogilvvus Prix Italia 1993s.  Dat lea njeallje-oasat sinfonia mas leat eanaš su iežas guovllu luonddujienat, biddjojuvvon oktii dego mátkkošteapmi giđas čakčii, duoddaris mearragáddái. Maiddái su govvadáidda oččui ollu fuomášumi dien áiggi, son lei Davvi-Norga Feastariemuid riepmo-dáiddár 1991s, ja maŋŋil ledje dát njuohtamat mielde čájáhusain birra máilmmi, ee. gitta Japanis ja Kiinnás.

Lásságámmi lea gitta mearragáttis, aiddo riikkageaidnoguoras davás Álaheaju guvlui. Dása son ceggii čába, guđačiegat visoža. Lásságámmi galggai šaddat su ja lottiid ruoktu, lottiid maid son nu ráhkistii. Son oinnii oktavuođa dán golmma áššis: iežas mátkkit birra máilmme, bárbmolottiid jahkásaš vádjoleamit, ja bohccuid johtolagat geasse- ja dálveorohagaid gaskkas. Áillohaš lea ieš hábmen viesu siskkoža ruoktun buot iežas ustibiidda, geaid namat leat su girjenamahusaid mielde; Beaivi Áhčážan, Eanni Eannážan, Áddjá, Áhkku ja Eaidanas Ealli. Seaŋgageažis lei Eaidanas Ealli skulptuvra ceggejuvvon vai goappašagain lea ustit gean buorástahttit iđđedis ja geasa rávkat buorre ija go nohkkat manai. ”Eaidanas ealli” Áilu dađistaga válddii namman alcces ge. Álgovuorus dát doaba geavahuvvo guovtti divttas Beaivi, áhčážan-girjjis, ja dat govve dakkár ealli mii doalaha iežas veaháš eret reasta ealus.

Dat mii lea erenoamáš Nils-Aslak Valkeapää dáidagiin lea mo su sierra ovdanbuktinvuogit oktiibuot dahket ollisvuođa. Divtta sáhttá lohkat áibbas sierra, muhto dan ádde buoremusat go lohkkojuvvo vissis oktavuođas, dat sáhttá leat eará divttaid ektui, muhto maiddái omd. muhtun luođi mas lea seammá fáddá, dahje gova ektui mii heive diktii — lehkos dal fotogovva, bliántatevnnet dahje njuohtan. Ollislašvuođas Áillohačča dáidaga ádde buoremusat, muhto sáhttá maiddái návddašit su dáiddabargguid ovttaid mielde ja das ge oažžut olles vásáhusa. Su dáidda galgá leat rabas ja fátmmastit buohkaid, nugo son ieš ge áinnas válddii vuostá olggobealde boahtán jurdagiid, mat sáhtte hásttuhit su ja maid sáhtii geavahit iežas dáidagis. Dan oaidná jo čielgasit álgodivttain Ruoktu váimmus-girjjis mas son álggaha lohkki dearvvahemiin ”Buore beaivvi, ráhkis ustiban”. Dat addá lohkkái dakkár dovddu ahte čálli sávvá sutnje bures boahtima ja váldá su duođas danin gii lea, nu ahte lohkkis šaddá miella oahpásmuvvat suinna gii nu váimmolaččat dearvvaha su. Seammás addet bliántatevnnegat mat čuvvot teavstta dakkár dovddu dego livččet vázzimin duottarmáilmmis gos loahpas deaivvat olbmo gii rávká buorre beaivvi dutnje.

            Seammá láhkai go sierra oasit ovttastuvvet ja dahket ollisvuođa, nu lei dávjá maiddái Áillohačča dáidaga riegádanproseassa. Muhtumin lei váttis dadjat vissásit mii bođii vuosttasin; lei go luohti mii riegádii divttas man son čálii, vai šattai go govva dan musihkas mii gullo sániin dahje lottiid lávlumis. Áillohaš ii čállán luonddu birra, son čálii luonddu. Danne lea ge su divttain dakkár lagašvuohta, dat sárdnot njuolga millii, ja dan láhkai govvidit vuđolaš dili mii sisttisdoallá nu ollu eanet go dušše ovtta divtta sániid meari.

            Áillohaš válddii duođas iežas láidesteaddjidoaimma, ja son movttiidahtii ođđa juoigiid ja diktačálliid sihke praktihkalaš neavvumiin ja almmuhemiid bokte. Son maiddái bovdii nuorra dáiddáriid fárrui go mátkkoštii dáidagiinnis. Máŋggadáiddárvuodas son lávii ovdanbuktit lávddis juoiganpoesikonserttain, gos ieš logai divttaidis sámegillii, muhtun eará logai daid eaŋgalasgillii ja de lei vel mielde muhtun juoigi. Dát sáhtii maiddái viiddiduvvot dainna lágiin ahte ledje mielde čuojaheaddjit ge, ja velá nu ge ahte son njuhtii gova dan botta go konsearta bisttii. Dan son dagai ee. riikkaidgaskasaš čájálmasain mat lágiduvvojedje ovddeš OG-gávpogiin ovdal Lillehammer OG. Ja olusat ain ge muitet su fámolaš juoigama aiddofal Lillehammer OG rahpandoaluin. Lea maiddái Áillohačča juoigan mii álggaha Nils Gaup Ofelaš-filmma 1987s.

            Áillohačča maŋimuš girjin gárttai Eanni, eannážan. Dan almmuhii konsearttas guhkesbearjadat-eahkeda Guovdageainnu beassášfestiválas 2001s. Áillohaš doalai dán konseartta giittusin eallimii, muhto sutnje lei seamma deaŧalaš dáinna konsearttain čájehit dan giitevašvuođa maid dovddai sámi álbmogii go dan jagi beasai ávvudit ahte lei sápmelaččaid reŋgon 40 jagi, nugo ieš dajai. Luohti "Sámiid eatnan duoddariid" báhcá Sámi nubbin álbmotlávllan, almmolaš lávlaga lassin. Go Áillohaš juoiggai dan – ja dat gárttai ge maŋimuš geardin – aiddo Guovdageainnu beassášfestiválas, olles sále njuorasmii, buohkat čuožžiledje, ja olbmuid giehtaspeažžun maŋŋil, govvidii dan saji ja posišuvnna mii Áillohaččas álo gártá leat sápmelaččaid váimmus. Ii son lean ieš addán alcces ambassadevrarolla, ii ge lean makkárge ásahus addán dan sutnje, muhto dat čuovui lunddolaččat dan vuogi mainna son ovddastii sámi kultuvrra juohke sajis gos son mátkkoštii.

            Eanni, eannážan-girjjis mii oaidnit čielgasit man deaŧalažžan Áillohaš anii álgoálbmogiid árbevieruid. Girji lea jurddašuvvon čájehit viidábut álgoálbmogiid saji ja deaŧalašvuođa máilmmis, ja lea dan láhkai sihke viiddideapmi ja joatkka bálkkašuvvon Beaivi, áhčážan-girjái. Das ledje sápmelaččat guovddážis, muhto Eanni, eannážan doalvu lohkki eará álgoálbmogiid guossin, sihke arvevuovdái ja sáttomeahccái. Lea álo čielggas ahte girjji mun-persovdna lea guossi, ii dahkalutta ahte son sáhtášii leat okta sis, muhto son oaidná sullasašvuođaid árvvuin ja eallinvugiin. Maiddái Ruoktu váimmus-girjjis gallestattai ’mun’-olmmoš álgoálbmotustibiid sihke Ruonáeatnamis ja Amerihká prerias, de máŋgga láhkai loahpahuvvo ja ollašahttojuvvo dat mátkki Eanni, eannážan-girjjiin. Maiddái temáhtalaččat leat dán guovtte girjjis sullasašvuođat, vuosttažettiin sivilisašuvnna cuiggodeamis – ahte lea olmmoš ieš gii lea bajidan iežas iešbuorrevuođainis, ja gii dainna lágiin áitá buot mii eatnamis eallá. Čálli-’mun’ lea vealahuvvon olbmuid beale, ja muittaša measta bilkidanláhkai mo oahppan ja ”fiinna” olbmot lávejedje badjelgeahččat davviguovllu álgoálbmoga, muhto geat dattege eai birgen aiddo sin veahki haga geaid gohčodedje primitiivan.

Áillohaš čálii maiddái teahterbihtá man guovtti vuosttas čájálmasa ledje Japanis 1995s. Sámis dan čájehii Beaivváš Sámi teater 2007s, Ridn’oaivi ja Nieguid Oaidni. Dán bihtás son čielgasit duođašta mo mii buohkat leat oassi luonddus, mo buot leat giddalagaid, ja mo mii leat oktiičadnojuvvon. Dan oanehis divttas Ruoktu váimmus-girjjis mii dávjá sihterejuvvo, dáidá čielgaseamosit boahtit ovdan álgoálbmogiid oaidnu das mo min boahtteáigi lea dan duohken ahte mii gudnejahttit eatnama heakkalaččaid, ja atnit árvvus ieš Eatnama. Dat čájehuvvo buoremusat das mo mii láhttet iežamet birrasiin:

Gulatgo eallima jienaid

joga šávvamis

biekka bossumis

Dat lea visot máid áigon dadjat

dat lea visot